Xiva shahri: Xiva xonligi — Vikipediya

Содержание

Xiva | Sayyohlar, sayohatchilar uchun shahar qo’llanmasi | Xivadagi qiziqarli, mashhur joylar va diqqatga sazovor joylar | Xiva shahri haqidagi fotosuratlar, videolar, xaritalar, sharhlar va sayyohlik maslahatlarini ko’ring

Xiva — Turk dunyosining poytaxti

Xiva — qadimiy devorlar, minoralar va loydan qurilgan betakror binolar shahri.

Islom hamkorlik tashkilotining (IHT) Bokuda boʻlib oʻtgan XI sessiyasi doirasida Xiva 2024-yilda islom olamining turistik poytaxti deb eʼlon qilindi!

Xivaning yoshi 2500 yildan oshgan. Agar siz tarixga sho‘ng‘ishni va qadimiy Sharqning haqiqiy go‘zalligini ko‘rishni istasangiz, Xivaga tashrif buyuring.

Eng yaxshi diqqatga sazovor joylar

Qadimgi Xiva YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Va shunga ko‘ra, barcha diqqatga sazovor joylar dunyo tashkilotining himoyasi ostiga olingan.

Xivada nimani ko‘rishingiz mumkin:

✔️ Asosiy qalʼa — Ichan-Qalʼa, Kunya-Ark qalʼasi, Dishan-Qalʼa;

✔️ Xivada yuzdan ortiq qadimiy minoralar, maqbaralar, masjid va madrasalar mavjud;

✔️Xiva hukmdorlarining saroylari va turar joylari;

✔️ Qadimiy karvonsaroylar va hammomlar;

✔️ Davlat qo‘g‘irchoq teatri va Avesto muzeyi.

Hammasini ko’rish

Xiva haqida video

Fotogalereya 📸

Joylar, odamlar, voqealar — siz eng qiziqarlilarini bizning fotogalereyamizda topasiz!

Shaharning barcha rasmlari

360 rasm

Virtual Reality Marketing. Virtual Reality Advertising

Iqlim 🌡

Xivadagi iqlim quruq va cho‘l ob-havosiga o‘xshash. Yoz issiq, lekin shamolli, qishda esa harorat ko‘pincha 0 ° S dan pastga tushadi, shuning uchun issiq kiyimlaringizni unutmang! Ular sizga kerak bo‘lib qolishi mumkin.

Sovg‘alar va suvenirlar 🛍

O‘zbekistonning boshqa shaharlarida kabi Xivada ham turli xil suvenir, sovg‘alarni sotib olish mumkin. Ular orasida faqat Xorazm viloyatida sotib olinishi mumkin bo‘lgan juda qiziq narsalar bor. Birinchisi – qo‘lda yasalgan qo‘g‘irchoqlar. Xiva hududida qo‘g‘irchoq teatri mavjud bo‘lib uning yoshi 2000 yilga yaqin! Shu sababli, sahnada namoyish etish uchun qo‘g‘irchoqlar tayyorlash asrlarga borib taqaladi, ammo hozirgacha qo‘g‘irchoq spektakllarga bo‘lgan muhabbat yo‘qolmagan. Xorazmliklarning asosiy xislatlaridan yana biri qadimgi davrlardan beri tayyorlanadigan Sʼho‘g‘irma bosh kiyimlaridir. Ko‘rinishidan u juda katta va og‘irdek tuyuladi, lekin aslida u juda yengil va qulay. Cho‘g‘irma boshda maxsus mikroiqlim yaratib, yozda qizib ketishdan, qishda esa sovuqdan saqlaydi. Qadimgi davrlarda bunday cho‘g‘irmalar juda qimmat bo‘lgan. Ularning narxi tuya narxiga tenglashtirilgan, shuning uchun uni faqat badavlat odamlar sotib olishlari mumkin edi. Hozirda uning narxi ancha past va g‘ayrioddiy bosh kiyimlarni sevuvchilarga yoqishi aniq! Shuningdek, Xiva hududida turli xil yog‘och hunarmandchilik buyumlarini sotib olishingiz mumkin. Mahalliy hunarmandlar mayda shaxmat donalaridan tortib to hassa va hatto o‘yma eshiklargacha hamma narsani yaratadilar! Har qanday nozik didli bo‘lsangiz ham, mahalliy hunarmandlar sizni mamnun qila olishadi.

Suvenir va sovg‘alarni onlayn sotib olish

Oshxona 🍽

Retseptlar mintaqadan mintaqaga qarab o‘zgarib turadi. Agar siz turli shaharlarda bitta taomni tatib ko‘rsangiz, uning taʼmi qanchalar farq qilishidan hayratlanasiz! Tabiiy sharoiti juda qiyin bo‘lganligi sababli Xorazm oshxonasining taomlari O‘zbekistondagi o‘ziga xos taomlardan hisoblanadi. Ko‘pincha bitta noodatiy taomni uchratishingiz mumkin … U “qaynatilgan tuxum” deb tarjima qilingan “tuxum-barak” deb nomlanadi. Siz g‘ayrioddiyligi nimada deb so‘rashingiz mumkin? Tayyor taom shakli qaynatilgan chuchvaraga o‘xshab ketadi, ammo ajoyibligi uning tayyorlanish usulidadir. Kesilgan xamir xom tuxum bilan to‘ldiriladi va oqib ketishga ulgurmasdan qaynab turgan suvga juda tez tashlanadi. Aytishlaricha bu taom xonlar uchun tayyorlagan. Bundan tashqari mahalliy xalqning eng sevimli taomi bu – baliqdir.

Baliqlar Xivada beqiyos darajada tayyorlanadi va hatto dengiz mahsulotlarini yoqtirmaydigan odam ham mahalliy baliqni pishirishning o‘ziga xos uslubiga befarq bo‘la olmaydi, deyilsa mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuningdek, shirin taomlardan yana biri bu Shivit Osh yoki Yashil lag‘mondir. Bu taomdagi lag‘monga yashil rang berish uchun maxsus texnikadan foydalangan holda shivit ko‘kati qo‘shib tayyorlanadi. U go‘sht va sabzavotli qayla hamda qatiq bilan tortiladi. O‘zbek oshxonasi haqida ko‘proq maʼlumotni ushbu havoladan o‘qishingiz mumkin.прочитать по этой ссылке.

Fotosurat zonalari 🙋‍♂️

Fotosuratlar har bir sayohatning ajralmas qismi hisoblanadi! Ushbu bo‘limda biz sizni Xiva shaharning eng go‘zal joylari bilan tanishtiramiz va albatta siz o‘zingiz uchun ajoyib lavhalar to‘plamiga ega bo‘lishingiz mumkin

P.S. Shuni unutmangki, O‘zbekistonning diniy diqqatga sazovor joylar hamda ziyoratgohlarga tashrif buyurganingizda ayollar tananing ochiq joylarini (yelka, bel va oyoq) yopib qo‘yish tavsiya etiladi, bunday diqqatga sazovor joylarda belgilar qo‘llaniladi. ☪️☦️✡️✝️

☪️ Ichan-Qala hududida yomon surat tushira olmaysiz. Chunki atrofdagi barcha narsa o‘tmish muhiti bilan to‘yingan va ushbu ko‘chalarda yurib, siz zamon ruhini his qilasiz. Ammo maxsus kadrlar olishingiz mumkin bo‘lgan baʼzi joylar mavjud. Shunday joylardan biri X asrda qurilgan Juma masjididir. Uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda kirish joyi va gumbazlar mavjud emas, binoning tomi turli o‘lchamdagi, shakldagi va hatto turli asrlarda tayyorlangan 213 ta ustunga o‘rnatilgan.

Maxsus joylar qatorida Ota-Darvoza nomli g‘arbiy darvoza yonida joylashgan Kalta-Minor minorasini ham ko‘rsatib o‘tish mumkin. Minora Markaziy Osiyoda eng baland bo‘lishi kerak edi, ammo u oxirigacha qurib bitkazilmagan.

Tarix 🏺

Xiva – 2500 yil muqaddam barpo etilgan O‘zbekistondagi eng qadimiy shaharlardan biri. Shuningdek, ichida o‘rta asrlarga oid haqiqiy qalʼa – Ichan Qalʼa joylashgan yagona shahardir.

Haybatli shahar devori bilan o‘ralgan qadimiy qalʼa o‘rta asrlarning sharqona shahri qiyofasida gavdalanadi, uning har bir binosi meʼmoriy yodgorlik va alohida diqqatga sazovor joy hisoblanadi.

Ajablanarlisi shundaki, mazkur tarixiy shahar-muzeyda odamlar hozirgi kunda ham yashab va ishlab kelishmoqda. Afsonaga ko‘ra, shahar Injil kitobida keltirilgan Nuh payg‘ambarning o‘g‘li Somning buyrug‘i bilan qazilgan Heyvak qudug‘i atrofida paydo bo‘lgan. O‘zining uzoq tarixi davomida Xiva Xorazm hukmdorlari turli sulolalarining hukmronligini boshidan kechirgan, ammo qadim zamonlardan beri doim uning poytaxti bo‘lib kelgan.

Bu yerda hamma narsa o‘zgacha ko‘rinadi – oshxona, odamlar, nutq, hatto meʼmorchilik ham. Deyarli hamma narsa asl shaklida saqlanib qolgan. Ko‘chalar tosh bilan qoplangan. Shaxmat donalari kabi minoralar, madrasa gumbazlarini va masjidlarni har tomondan ko‘rinib turadi. Hatto zamonaviy binolar ham qadimgi ko‘rinishda bezatilib qurilgan.

1990 yilda shahar YUNESKOning Jahon merosi ro‘yxatiga kiritildi.

Xarita 🗺

Xorazm viloyati

O’zbekistonning boshqa shaharlari

Sayyohlar uchun mashhur joylar

Barcha shaharlar

Xiva xonligi shaharlari.

Xiva. — Электронная библиотека — Республиканская детская библиотека

O’zbekiston Respublikasi Хalq talim vazirligi

Respublika bolalar kutubхonasi

Fan:Tariх

Xiva xonligi shaharlari. Xiva.

Xonlikning eng yirik shaharlarida biri Xiva edi. U XVII asr boshidan to 1920 – yilgacha Xiva xonligining poytaxti bo`lgan. Xiva shahri qadimda Xiyvaq deb atalgan.

Xivaning mashhurligi u bunyod etilgan davrlardanoq Sharq bilan G`arbni bog`lovchi savdo yo`li o`tganligi bilan izohlanadi.

Milodning IV asri boshlarida Xiva Xarazm davlati bilan Eron sosoniylari davlati tarkibiga kirgan.

XVII asr boshlarida Amudaryo o`zani o`zgarishi oqibatida xonlik poytaxti Urganchda aholi yashashi uchun noqulay vaziyat yuzaga kelgach, xonlik poytaxti Xiva shahriga ko`chirildi.

XVIII asr o`rtalarida Eron shohi Nodirshoh qo`shinlari, keyinchalik turkmalarning yovqut qabilasi hujumi oqibatida shahar vayron qilingan edi.

Xiva xoni Muhammad Amin inoq hukmdorligi davrida (1770 – 1790) turkmanlarning yovmut qabilasi qo`shinlari tor – mol etilgan va Xiva shahri qayta teklangan.

XIX asr o`rtalarida Xiva xoni Ollohqulixon (1825 – 1842) davrida shahar atrofi yana mustahkam devor biuoan o`ralgan. Devorning uzunligi 6 km. bo`lgan. Xiva shahrining memoriy qiyofasiga XVIII asr oxiridan boshlab asos solina boshlagan va bu ish XX asrning boshlarigacha davom etgan.

Shahar me`moray ansanbili yahlitligi jihatdan O`rta Osiyoda yagona hisoblanadi. Bu ansanbilning ichida dastlab Ichan qal`a (ya`ni ichki qal`a; shahriston) bunyod etilgan. Ichan qal`ada – xon saroyi, aslzodalar yashaydigan maskan, maqbara, madrasa, masjidlar joylashgan. Ichan qal`aning umumiy maydoni 26 gektar. Devorning uzunligi 2200 metr.

Ichan qal`ada o`zar kesishadigan ikkita katta ko`cha o`tgan. Bu ko`chjalarda to`rtta darvoza qurilgan. Bu darvozalardan Dishan qal`aga chiqiladi. Dishan qal`ada esa hunarmand, kosiblar, savdogarlar yashashgan va ularning rastalari joylashgan. Dishan qal`aning uzuligi 1250 metr bo`lib, uning o`nta darvozasi bo`lgan.

Xiva shahrida joylashgan me`moray yodgorlik Sayid Aloviddin maqbarasidir. Bu maqbara XIV asrda qurilgan edi. Shuningdek, Xivada ko`hna ark, masjidi jomi`, Oq masjid, Uch avliyo maqbarasi, Sherg`ozixon maqbarasi, Ollohqulixon karvonsaroyi, Qutlug` Murod inoq madrassasi, Muhammad Amin inoq madrassasi, Ollohqulixon bunyod ettirgan 163 xonadan iborat Toshhovli saroyi va boshqalr muhim tarixiy me`morchilik yodgorliklari bo`lib, ular xivalik o`z kasbining ajoyib ustalari – naqqoshlar, toshganch, yog`och o`ymakorlarining mahoratini ko`z-ko`z qilib turadi.

Bularning bari XVIII asr oxiri – XI asr boshlarida O`rta Osiyo me`morchilik san`atining qayta tiklanganligidan, bu borada ayniqsa Xiva xonligi me`morlari dong taratganligidan dalolat beradi.

Xiva nafaqat O`rta Osiyoda, ayni paytda dunyoga ham mashhur shahar. Buning isboti – 1997 – yilda YUNESKO qarori bilan shu shahar 2500 yilligi nishonlanganligidir.

Bugungu avlod o`z ota-bobolarning madaniy meroslari bilan haqli ravishdafaxrlanadilar. Xiva xonligining yana bir yirik shahari – Ko`hna Urganchdir. Bu shaharga asos solinganiga 2000 yildan oshdi. Shahar muhim karvon yo`llari kisishgan yerda joylashganligi uchun ham tez rivojlanga.

XVI — XIX asrlar faqatgina o`zoro urushlar, ichki urushlar, nizolar va toji taxt talashuvlari tarixidangina iborat bo`lmay, bu davrlarda ham xonliklarda madaniy hayot tuxtab qolmadi. Hatto, toji taxt uchun, markaziy hokimiyatni kuchaytirish uchun qo`shnilarninghududlarini bosib olish uchun ayovsiz kurashgan hukmdorlar orasida ham ijod bilan shug`illangan, ilm-fan va adabiyot ahliga homiylik qilgan, o`z davlatlari tarixini yaratgan hukmdorlar ham bo`lgan. Masalan, Abdulaxon, Ubaydilloxon II, Subhonqulixonlar; Xiva xoni Abdulg`ozixon; Qo`qon xoni Umarxon shular jumlasidandir.

Uchala xonlik xalqlarini ma`naviy hayotda birlashtirib turgan kuch o`zbek tili bo`ldi. Ayni paytda davlat idora ishlarida fors tii ham qullanilgan. Ijtimoiy hayota o`zbek va fors tillari qo`llanilgan. An`anaga ko`ra esa fanda va maktabda arab tili muhim o`rin tutgan.

Madrasalar uch (boshlang`ich, o`rta va yuqori) bosqichli bo`lib, ularda arab, fors va o`zbel tili mukammal o`rgatilgan. Shuningdek, fiqh, hisob, handasa, astranomiya, axloq, falsafa, antiq, adabiyot, geografiya, tarix tabobat o`qitilgan.

Хива — Википедия

Хива — Республика Узбекистан, Хорезмская вилоятидаги шахар. Шива Шахри Маркази. Узбекистоннинг шимолий гарбида, Хорезмская вилоятнинг джанубида, Амударёнинг чап сохилида, дарёдан 40 км джанубида, 95 м баландлыкда джойлашган. Шахар йонидан Полвоньоп (кадимий Хейканик) канали о’тган. Якин темир йул стансияси – Ургенч (30 км). Майдони 0,08 млн км². 2022-йил 1-йанвар холатига Шива туман доимий ахолисининг сони 149 698 киши, Шива шахри – 95 246 кишини ташкил килган. ^[1] Шахарнинг кадымги кисмидаги иуда коп архитектура йодгорликларига бой булган Ичан-Кала Шаркнинг экзотик шахар тимсолини озида саклаб колган афсонавий шахардир. ^[2]

Кадымги даврда[тахрир | манбасини тахрирлаш]

Шива – Узбекистоннинг гадим шахарларидан бири. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, shahar miloddan avval 5-asrda barpo etilgan. Uning nomi shaharning qadimiy qismida joylashgan Xivaq (Xeyvaq) qudugi bilan bogʻliq. Baʼzi tadqiqotchilar shahar nomini xorazmiy tiliga yaqin boʻlgan qadimgi osetin tilidagi «Xiauv» – qalʼa soʻzidan, boshqalari bu atamani antik davrdan Xiva hududidan okib oʻtgan Xeykaniq (hozirgi Polvonyop) kanalining oʻzgartirilgan (Xeykaniq–Xeyvaniq–Xeyvaq–Xeva–Xiva) nomidan kelib chiqqan deydilar. Xorazmlik tarixchi solnomachi Xudoyberdi Qoʻshmuhammad oʻzining 1831-yilda yozgan «Dili Gʻaroyib» asarida Xorazmning qadimiy shaharlarini nomma-nom sanar ekan, «Bu mamlakatning yana bir qalʼasi – Qalʼai Ramldir. Bu qalʼaga Som ibn Nuh asos solgan boʻlib, u hozirgi Xivaq nomi ila mashhurdir» дейди.

Халк ривоятларида ветчина шахарнинг бунёд этилиши нух замонларига бориб такалади. Bunda Nuhning oʻgʻli Som boʻlajak shahar yoniga kelib quduq qazdirgan va shu bilan Xivaga asos solgan.

Haqiqatan ham Xivaning Ichan qal’asida qadimiy Xeyvaq (Xivak) qudugʻi saqlanib qolgan.

Шива хакидаги дастлабки ишончли малумотлар 10-асрдан бошлаб араб ва форс тилидаги тарихий-географик манбаларда учрайди.

Istaxriy (930) Xivani oʻsha davrdagi eng yirik 30 ta shahar roʻyxatiga kiritgan. У. Хивани Хазораспдан 8 фарсакс масофада Джурджония (Гургандж) йолида джойлашганлигини кайд килади. Muqaddasiyning maʼlumotlariga koʻra esa Xiva bilan Hazorasp oʻrtasidagi masofa 8 dovon (10 farsax)dan iborat boʻlgan. Хива Йокут Хамавий (13-аср), Низомиддин Шомий (14-аср) асарларида ветчина карвон йолида джойлашган шахар сифатида эслатиб о’тилади.

Шива о’зининг тариксий отмиши, меморий тузилиши, обидаларин якслит сакланганлиги джихатидан мазкур кад. шахарлар орасида алохида орин тутади. Yer kurrasida mashhur boʻlgan Qohira shahriga tengdosh boʻlgan bu shaharning Ichan qalʼa qismi (1990) Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan 100 shahar boʻlib, dunyoga al-Xorazmiy, Najmiddin Kubro, Shihabuddin Xivaqiy, Pahlavon Mahmud, Muhammad Rahimxon (Feruz), Munis va Ogahiy kabi buyuk zotlarni йетказиб берган азим замин хисобланади.

Милоддан аввал 5-аср оксиригача Шива Хоразм таркибида Ахамонийлар давлати тасарруфида, сонгра мустакил Хоразм давлати таркибида болган. Ilk oʻrta asrlarda Xiva orqali Sharqni Gʻarb bilan bogʻlovchi Buyuk ipak yoʻli otgan. 4-аср бошларидан хива – Хорезм билан бирга Сосонийлар давлати таркибига кирган. Budavrda u qal’a devori bilan oʻrab olingan.

712-йил Хивани араблар истило килган. Арабский sayyohlari Istaxriy va Muqaddasiy qo’lyozmalarida keltirilishicha, Xiva 10-asrda Xorazm vohasida eng yirik shaharlardan biri bo’lgan. 1221-йилдан могуллар империяси, 1388-йилдан темурийлар давлати таркибида, 16-аср бошларидан 1920-yil 2-fevralgacha Xiva xonligi poytaxti boʻlgan. Хонлик 1873-йил рус ко`шинлари томонидан забт цилиниб, Гандимиён шартномасига ко`ра, Россия империяси протекторатига айлантирилган. 1920–24-йилларда Хива Хоразм Халк Совет Республики пойтахти бо’либ турган.

Хивани арксеологик джихатдан о’органиш кисман С.П.Толстов, Яхё Гуломов, А.И.Теренойкин ва бошка томонидан 20-аср о’рталаригача олиб бурилган. 1984–1993 гг. – йилларда археологик казишма ишлари реджали равишда кенг микиосда олиб борилди. Qazishmalar Oʻzbekiston Fanlar Akademiasi Qoraqalpogʻiston boʻlimi arxeologlari va xorazmlik arxeologlar hamkorligida amalga oshiridi. Shahar hududida 6 ta stratigrafik qazilma va 7 shurf belgilandi. Xivaning qadimiy qismi – Ichan qalʼada 1200 м² boʻlgan maydon qazib oʻrganildi. Arxeologik ashyolarning 7 metrgacha chuqurlikdan topilganligi, shaharning paydo boʻlish davri qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Shahar tarixy taraqqiyotining ilk davrida Ichan qal’a oʻrnida odamlar yashay boshlagan. Arxeologik materiallarning shahodatica, bu davr miloddan avval 5-asrga toʻgʻri keladi. Kulolchilik charxida tayyorlangan sopol buyumlar majmuasi, shuningdek, paxsa devor qoldiqlari shu davrga mansub. Милоддан аввал 5-аср оксирида Хоразм Эроннинг сийосий тазийкидан халос бо’лгач, Хивада шахар системанинг асосий элементлари шакллана бошлади.

Милоддан аввал 4–3-асрларда калъа атрофи 2 каватли калин девор билан ораб олинди. Девор олдин пакса, унинга устига хом гишт терилиб, бунёд этилган. Gʻishtlarning aksariyatiga tamga bosilgan. Devor orasida (ichida) eni 2 m li yoʻlak boʻlgan. Девор бойлаб, хар 22–27 м масофада миноралар тикланган. Девордаги миноралар тог’ри бурчакли болган. Калья деворининг бутун тизими асосий девордан 4,4–8,5 м масофадаги гошимча тосик – девор билан ораб чикилган.

Девор ичи ва йолаклардан топилган сопол буюмлар милоддан аввал 4–3-асрларга тааллукли. Boʻyin qismi ingichka, nozik kilib ishlangan xum va xumchalarning sirtiga och pushti rangda gul naqshi solingan. Яна бир нодир топилма – казачанинг шер калласи шаклидаги дастасидир. Кадимий калъа девори ва йолаклар Шива о’ша даврда вохада йирик шахарлардан бири сифатида Хейканик (Полвоньоп) канали сохиллари хамда сохилга якин худудларни назорат килиб турганлыгини тасдикловчи далилдир.

Xiva dastlab agrarhunarmand shahar sifatida rivojlandi. Милоддан аввал 2-асрда Шиванинг катта кисми кум остида колгач, ахоли шахарни тарк этди. Ичан калъа деворлари вайрон болди.

Милод бошларида шахарда хайот яна тиклана бошлади. Кала деворининг гарбий кисмида арк бунёд этилди. 1–3-асрларда (Кушонлар даври) Шива Ичан калъа деворлари ташкарисидан калин г`иштин девор билан мустахкамланди, натижада шахар девори калинлиги 7,5–9 м га йетди.

Arxeologik tadqiqotlarning koʻrsatishicha, milodiy 4–5-asrlarda shaharni yana qum bosgan. 6–8-асрларда Шива кайта тиклана бошлади. Xiva xududida zamindorlarning dastlabki ko’shklari paydo bo’la boshladi. Ичан калада шундай кошклардан 2 таси топилган.

IX-XIII асрларда[тахрир | манбасини тахрирлаш]

Шива манзараси

Шахар Хоразмшохдар даври (12–13-аср боши) равнак топиб, худуди кенгайди. 1220–1221 гг. Йилларда Шива Чингизсон ко’шинлари томонидан вайрон этилди. Keyinroq qayta tiklana boshladi. Хунармандчилик (кулолчилик, кошинкорлик ва бошкалар) ривойланди.

1511-йилда Шива арабшохийлар узбек сулоласи бошкарган давлат таркибига кирди. 1598-йилда, shahar ilk marta Xiva xonligining poytaxtiga aylanganda, bu kichik mustahkam shahar edi. Абульг`озийхон (1643-1663) даврида Хивага пойтахт макоми берилди.

16–19-асрларда шахар джадал тараккий эта борди. Quyi Volga, Oʻrta va Yaqin Sharq shaharlari bilan savdo aloqalari oʻrnatildi.

17-асрда яшаб утган Махмуд ибн Валий бу шахар тогрисида шундай йозади: «Шива кенг ва бахаво шахар. У шайкс Наджмиддин Кубронинг ватанидир». Абулг’озий Баходирхоннинг «Шаджарай турк» ва «Шаджарай тарокима» асарларидаги Шива хусусидаги фикрлари хам ана шу даврга мансуб.

Хива 16-асрнинг 2-ярмидан Хоразмнинг пойтахтига айлангач, хар томонлама ривойланди. Меморий киёфаси ветчина озгара борди. Шахардан озаро кундаланг кесишган 2 та катта ко’ча ва 4 дарвоза (Отадарвоза, Полвондарвоза, Богчадарвоза, Тошдарвоза) оркали Дишан калъа (рабод) га чикилади. Ичан калъа деворининг узунлиги 2200 метров, баландлиги 6-8 метров, таг заминининг калынлиги 5-6 метров. Кал’а то’г’ри то’ртбурчак шаклида курилган бо’либ, узунлиги 650 метров, эни 400 метров, джами 26 гектар майдонга эга.

Шиванин рабод кисми Дишан калъа 1842-йил Оллокульксон даврида (1825–1842 гг.) баланд девор билан ораб олинган. Оша даврда Ичан калада 33 махалла (мачиткавм) ва Дишан калада 34 махалла боулган. Махаллалар номи шу ерда яшайотган ахолининг касбкори (Читкарлик, Элакчилик, Кулоллар, Мисгарлик, Г`ассоллар) йоки шахс лавозими (Отамурод кушбеги, Ёкуб мехтар, Юсуф ясовулбоши) билан аталган. Шахарда 109 каттакичик ко`ча, 79 масджид ва 120 кориксона булган. Хивада 19-аср орталарида 20 мин киши яшаган. Шахар, Асосан, 19 лет-asrning 2-yarmidan kengaya bordi.

XIX асрнинг иккинчи ярми — XX аср бошларида[тахрир | манбасини тахрирлаш]

Хива узбеклари, 1913-йил.

1874-йилда шахар ма’мурий джихатдан Кумиоска, Каптархона, Ор, Кохнабозор, Кальтаминор, Амин чорсу, Мевастон, Кораалам ва Янги кал’а мвзеларига болинган. Xiva xonning «mulki xolisasi» hisoblanib shaxsan uning oʻzi tomonidan boshqarilgan. 19-аср оксири – 20-аср бошларида Хивада 64 медресе, 79 масджид булган. 1924-йил шахарда олинган ахоли ройксатида 4029xonadonda 18145 kishi qayd qilingan.

Xivaning ilk tarixi 1740-yilda chizilgan. Shahar tarhi uzunasiga 1000 метров, eniga 400 метров boʻlib, 40 gektar maydonni egallagan. Uning butun tevarak atrofi suvli xandaq bilan oʻrab olingan. Shaharga Sharq tomondan maxsus koʻprik orqali kirish mumkin boʻlgan. Koʻprik kechalari koʻtarib qoʻyilgan. Koʻprik yonidagi darvozadan boshlangan katta koʻcha toʻppatoʻgʻri Ark darvozasiga borib taqalgan. Ковчег шагарнинг гарбий кисмида джойлашган. Shaharning asosiy koʻchasi uni 2 qism (shimol va janub) ga ajratgan. Arkda xon saroyi, haramxona, aslahaxona boʻlib, ular maxsus qalʼa devori bilan oʻralgan. Лекин, оша даврдаги баъзи иншотлар чизмага кирмай колган. Шахарнинг яна бир тархи Россиядан максфий топширик билан кельган топограф Г.Н.Зеленин томонидан 1839-йылда чизилган. Zeleninning maʼlumotlariga koʻra, shaharda oʻsha davrda 17 ta masjid, 22 ta mahalla va 260 savdo rastasi boʻlgan. Шахарнинг джуда аник ва мукаммаль бо’лган сонгги тархи 1873 йилги рус истилосидан сонг рус топографлари томонидан тузилган ва оша йилиёк «1873-йилги шива юришлари» маколасига илова тарзида босилган.

Бу даврда илк узбек матбаачиси ва ношири Отаджон Абдалов (1856-1939) оз фаолиятини бошлади. Матбаачилик фаолиятини 1874-йилдан Шива шахрида Шива хони Мухаммад Рахимхон II Саройида ташкил этилган тошбосмада ишлашдан бошлаган. Отаджон Абдалов 1876-йилда Абдуносир Фарохийнинг «Нисабуссибйон» асарини тошбосмада босиб хонга такдим этди. Bu kitob Xivadagina emas, balki butun Oʻrta Osiyo miqyosida birinchi bosma kitob hisoblanadi.

Асфандиёрхон (1910—18) Россиядаги озгаришлар сабаб Хива хонлигида зулмни кучайтирган. Шу билан бирга Россия хукумати талаби билан 1910—13 йилларда вазир Исломхо`джа бощилигида ислохотлар отказишга харакат килган.

Меморий ансамбль якслитлиги джихатидан шахар Урта Осийода ягона хисобланади. 1967-йилда Урта Осиёда илк бор Шиванинг Ичан калъа (шахристон) кисми тариксиймэморий йодгорликлар курикхонаси деб элон килинди. Xivaning jahon madaniyati taraqqiyotida tutgan oʻrni YUNESKO Bosh konferensiyasining (1995-йыл октабр–нояб.) 28сессиясида алохида кайд килинди. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1996-йил 3 январдаги карори билан Шиванинг 2500-йиллиги 1997-йилда джахон микиосида кэн нишонланди.

Shaharda «XivaKarpet» qoʻshma korxonasi, sopol buyumlar, paxta tozalash, gʻisht zavodlari, tikuvchilik, «Xiva gidami» aksiyadorlik jamiyati va boshqa gilam toʻqish korxonalari, non kti, dehqon bozori, madaniy, savdo va maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari faoliyat koʻrsatadi. Ургенчский университет, агроменеджмент ФТИ, Узбекистан Фанлар академиясининг Хоразм Мамун академияси бо’лими, Каракум и.т. stansiyasi, ped., tibbiyot, turizm kasb-hunar kollejlari, kasbhunar litseyi, gimnaziya, 15 umumiy taʼlim maktabi, mehribonlik uyi, 2 maxsus internat, viloyat qoʻgʻirchoq teatri, sanʼat maktabi, 2 kutubxona va uning tarmoqdari, madaniyat va istirohat bogʻi mavjud. АлХоразмий, Феруз ёдгорликлари, биринчи узбек кинооператоры Худойберган Девонов музей, марказий стадион, спорт маймуаси, теннис корти, спорт заллари ва бошка спорт иншоуллари бор.

Туман маркизий касалхонаси, поликлиника, туг`рукхона, болалар касалхонаси, тиш даволаш маркази, маркизий дориксона, хусусий дорихоналар ва бошка тиббий муассасалар мавджуд.

Tarixiy-meʼmoriy obidalardan Sayd Aloviddin maqbarasi, Pahlavon Maxmud majmuasi, Juma masjid, Koʻhna Ark, Oqshayx bobo koʻshki, Toshhovli, Nurullaboy saroyi, Muhammad Aminxon madrasasi, Muhammad Rahimxon madrasasi, Islomxoʻja madrasasi va minorasi, Olloqulixon madrasasi, Qutlugʻmurod inoq madrasasi, Olloqulixon карвонсаройи ва тими, Анушаксон хаммоми, Ок масджид, Полвон дарвоза, Ота дарвоза, Богча дарвоза, Тош дарвоза, Хазорасп дарвоза, Куш дарвоза ва бошка сакланиб колган.

Шахарда «Хива–Шарк гавхари» журнали (2001-йилдан), «Хива тонги» туман газ. нашр этилади. Shahar jahon turizmi markazlaridan birga aylangan. Xivaga har yili 200 mingdan ziyod sayyoh, shu jumladan, 7 mingga yaqin xorijlik sayyoh va mehmonlar tashrif buyuradi. Шахарда «Узбектуризм» миллий компаниясига карашли ва бир неча хусусий мехмонхоналар ишлаб турибди.

Хивадан Ургенч шахрига троллейбус катнови йолга койилган (1997 г.). Хива–Тошкент, Хива–Бухаро, Хива–Навои–Самарканд–Тошкент йоналишида, шунингдек, Урганч, Кошкопир, Янгиарик, Богот, Хазорасп ва вилоятдаги бошка шахар ва йирик ахоли пунктларига автобуслар ва маршрутли таксилар.

Шива шахрига киришдаги йоул белгиси

Ичан-Кала: Медресе Масджид ва Саидбой (18 аср оксири — 19 аср бошлари)
Полвон Дарвоза дарвозаси атрофлари
Медресе Аллакуликсон (1834/35)
Медресе Кутлуг Мурод Инок (1804/12 г.)
Тим ва Аллакуликсон Карвон Саройи (19 аср)
Медресе Абдуллаксона (1865 г.)
Анушхон масджиди ва саройи (1657)
Тош Ховли (Аллакуликсон Саройи) (1830/36)
Ок Масджид (1832/42)
Джума Масджид Минораси (1788/89)
Саид Аловуддин Макбараси (14 аср)
Медресе Мухаммада Аминхона (1851/52)
Кальта-Минор минораси (1855)
Кохна Арк (1868/88)
Тора Муродтур минораси (1888)
Медресе Мухаммада Аминхона (1871 г. )
Медресе Шергозиксон (1718/20)
Богланди Масджиди (19аср)
Медресе Арабхона (1838)

Гулямов Я.Г., Памятники города Хиви, Т., 1941; Абдурасулов А., Хива Т., 1997; Захидов П.Ш., Хива Т., 1980; Мамедов М.А., Мурадов Р.Г., Средневековые письменные источники о древнем Урганче, Ашхабад, 2000.

ва-туманларининг-доимий-ахолиси-сони
↑ Абдурасулов, Абдулла; Каримов, Иброхим.»Xiva» OʻzME . X-harfi Birinchi jild. Ташкент, 2000 г.р.

Xiva xonligi — Википедия

Xiva xonligi — oʻzbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi Oʻrta Osiyoda mavjud boʻlgan uchta oʻzbek xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti — Вазир, Кохна Ургенч, 16-асринг 70-йилларидан бошлаб — Шива шахри.

Темурийлар тасарруфида болган Хоразм худудини Шайбонийхон 1505 йылда босиб олган. Шайбонийксон вафоти (1510 г. йил) дан кейин Хорезм Эрон сафавийлари куол остига отди. Уларга карши халк козг`олонлари бо`либ, унга Вазир кал`аси козиси Умар ва Бакырг`он кишлог`идан мулла Сайд Хисомиддин бощилик кылди. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511 yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan.

1512 yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi (shajarasi) rahbari Ilbarsxon qoʻliga oʻtadi. Шу vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Qoʻhna Urganch va Xiva shaharlari boʻlgan. Хонлик таркибига Хоразмдан ташкари Мангишлок, Балхан тоглари, Дехистон, Узбой(Узбой) ва Урта Хуросон худудлари кирган.

Эльбарсхон (1511—1516) билан бирга Дашти Кыпчокдан Хоразмга кельган кабилалар о’троклашганлар. Юнинг даврида хоразмликлар Туркманистоннинг джанубий кисми, Эрон шимолидаги Саракс, Орол ва Мангишлокни эгаллашган. Yangi yerlarni Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi, qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo boʻlgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib turgan. 16-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516), Soʻfiyonxon (1516—22), Bujaqaxon (1522—26), Avaneshxon (1526—38), Alixon (1538—47), Akatoyxon (1547—56) , Юнуссон (1556—1557), Достсон (1557—58), Ходжи Мухаммадсон (1559—1602) лар бошкарганлар. Bu davrda xalq, Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro qirgʻinlaridan tashqari Buxoro va Xiva xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham tortishga majbur boʻlgan. Бухароликлар Убайдуллаксон ва Абдуллаксон II хукмронлик даврларида (1537—38; 1593; 1595—98) Бу урушлар ва 16-асрнинг 70-йилларида амударьо о’занининг озгариб, каспий деньгизига окмай койганлиги хам хоразм иктисодийотига салбий та’сир ко`рсатган. МУШТАРИЙ ЭШОНКУЛОВА

17-аср бошларига келиб, Хорезм таксти учун болган сулолавий курашлардан сонг, такстга о’тирган Араб Мухаммедхон даврида Шива хонлигида давлат парокандалиги о’зининг юкори чо’ккисига этган. Рус казаклари, козоклар ва калмикларнинг талончилик юришлари, араб Мухаммедхоннинг о’г’иллари хабаш ва эльбарсларнинг оталарига карши чикишлари парокандаликни авж олдирган. Bu kurashda ularning qoʻli baland kelib, otalarini qatl ettirishga erishadilar. Падаркуш Эльбарс ва Хабаш султонлар (1621—23) акалари Асфандиёр (Исфандиёр, 1623—43) томонидан такстдан туширилиб, катл цилинган. Эрон шохи Аббос I хомийлигида такстга чиккан асфандиёрхон даврида мамлакат сийосий хайотидаги кескинлик сакланиб колди. Орол бойдаги узбек кунгиротлари Асфандийорга бойсунмай койишган. Mamlakatda tarqoqlik va zulm kuchaygan. Бундан фойдаланган йирик мулкдорлар Абулг`озий Баходирхонни 1643 йилда хон килиб ко`таришган. Абулгозий Баходирхон акаси вафотидан кейин 1644 йилда Шива хонлиги такстига о’тирган. У марокий хокимиятни мустахкамлаб, Бухара хонлигининг Чоржой, Варданза, Каракол, Кармана атрофларига бир неча марта харбий юришлар кылди.

Абулг`озий Баходирхон 1662 йылда Бухаро хони Абдулазизхон билан сулх тузиб, 1663 йилда хокимиятни ог`ли Анушахонга топширган. Шунга карамай Шива го`шинлари Бухара, Самарканд, Каршига талончилик юришларини давом эттирган. 1685 г. йилда Шива ко’шинлари Г’иждувон якинида маглубиатга учрагач, Буксоронинг Шива хонлигига та’сири кучайган. Buxoro xoni Subhonqulixon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning oʻgʻli Arang Muxammadxonga taxtni egallashga yordam berdi. Lekin uning hukmronligi juda qisqa boʻlgan. 17-асрнинг оксири – 18-аср бошларида Xiva xonligida Xudoydodxon (1687–88), Oʻzbekxon–Arnakxon (1688–99)0), Джоджи Султон (1694–97), Валиксон (1697–99), Шохнийозхон (1699–90), Шохбаксон (1702–03), Саид Аликсон (1703–05), Мусаксон (1705–06), Йодгорхон (1706) —13) каби онлаб хонлар алмашган. Бу мамлакат ахволини янада ог’ирлаштирган. Худди шу даврга келиб Россиянинг Шаркка болган кызыкиши ортган ва Петр I 1714—17 йилларда Александр Бекович-Черкасский бощилигида Хивага харбий экспедиция йонатган. Шива хони Шерг’озиксон (1714—28) Кайраг’оч дарасидаги очик то’кнашувда катта талафотга учрагач, харбий хийла ишлатиб, рус ко’шинларини 5 та шахарга бо’либ юборган ва уларни алохида-алохида кырг’ин килган. Bu paytda ichki nizolar, zulm avj olgan, Orol boʻyi aholisi Xivaga boʻysunmay qoʻygan edi. 1728 г. Медресе йилда Шивадаги Шерг’озиксон курилишида куллар козголон ко’тариб, хон ва унинг мулозимларини катль килишган. Shu voqeadan keyin Xiva xonligida siyosiy o’yin yana avj olgan. Шива хонлигидаги о’заро урушларда Эльбарссон (1728–1739 гг.)) хокимиятни куолга киритгач, ички низоларни бостириб, кошни худудларга боскынчилик юришларини амальга оширган. 1740 г. йилда Эрон шохи Нодиршох Шива хонлигига бостириб кириб, уни озига бойсундирган. 1741 yilda xorazmliklarning qoʻzgʻoloni eroniylar tomonidan bostirilgan.

Buxoro xonligi bilan Oʻrta Osiyoda hukmronlik huquqi yoʻlidagi kurashda Xiva askarlari Qorakoʻl, Chorjoʻy, Vardanzini xorabazorga aylantirdi va Karmanagacha Yetib keldi. 1662 г. йил Шива хони Абулгози навбатдаги урушдан сонг Бухаро хони Абулазиз билан сулх тузди. Лекин унинг огъли Анушаксон (1663-1687гг.) даврида Бухорога худжумлар яна давом эттирилди. 1685 йил хиваликлар Самаркандни эгаллаб олишга муваффак боълишди. Лекин Гиждувон йонида Анушаксон маглубиатга учради ва Самаркандни ташлаб чикишга майбур боулди. Koʻp oʻtmasdan Buxoro xoni Anushaxonga qarshi fitna uyushtirdi, unda Anushaning oʻgʻli Ernak(Ereng) ham ishtirok etdi. 1687 г. йил Ануша хибсга олиниб, ко’зи ко’р килинди. 1668 йил Бухаро хони Субхонкули Хоразмни озига бойсиндирди ва унинг хукмдори этиб Шохниёзни тайинлади-кейнчалик у хонлик унвонини кабул кылди. Шохнийоз хонлик хокимиятини мустахкамлаш ва Бухорога тобеликдан халос бо`лишга интильди. Шу максадда 1700 йил Бухародан яширин холда Петр I га элчи джонатиб, кул остидаги халки билан о’зини Россия фукаролигига кабул килишни со’ради. Хон Араб Мухаммад (1702-1714гг.) хам Россия ко`магига умид килган ко`ринади. Шерг’озиксон (1715-1728гг.) хукмронлиги даврида феодал фитналари давлатни бо’лак-бо’лакка аджратиб ташлаган. 1717 йил хива хонлиги Россия давлатининг А.Бекович-Черкасский бощилигидаги харбий экспедисияси худжумини бартараф этишга муваффак булган. Шергозидан сонг хонлик такстига Ильбарс (1728-1740гг.) о’тирди. Eron shohining Afgʻoniston va Hindistonga qilgan yurishidan foydalangan Ilbars Xurosonga hujum qildi. Ushbu voqea, shuningdek Xiva tomonidan Eron hukmronligining rad etilishi va Buxoroni harbiy jihatdan qoʻllab quvvatlanishi Nodirshohni Xorazmga yurish qilishga undadi. Hazorasp yonida Ilbars magʻlub boʻldi. Toʻrt kunlik qamaldan soʻng Nodirshoh poytaxtni zabt etdi. Xiva armiyasining katta qismi Nodirshoh qoʻshinlari tarkibiga kiritildi. Xivada Nodirshoh vakili va Eron harbiy garnizoni qoldirildi. Лекин xonlikning shimoliy qismida Eron hukmronligi kuchga ega emas edi. Бу йерда оролликлар орасида 1730—1732 йилларда Россия фукаролигини кабул килган Кичик козок улуси хони Абул Хайрнинг ог’ли Нуралин мавкей баланд эди. 1741 г. йил хиваликлар Эронга карши бош ко’таришди. Xiva qoʻzgʻolonchilar tomonidan ozod etildi hamda vakil va garnizon yoʻq qilindi. Xonlik Taxtini Nurali egalladi. Бу вокеалардан хабар топган Нодиршох огъли Нурулломирзога Хоразмга карши юришни бууради. Нуралини такстга ко’тарган Шива корчалонлари Марвга боин эгиб боришади. Уларнинг iltimosiga koʻra Nodir Xiva xonligiga Ilbarsning oʻgʻli Абу Мухаммадни tayinlaydi. 18-летний 40-йилларида Хивада бир неча хон алмашди.

18-аср о’рталаридаги хонлар гох Эрон шохларининг хохиши, гох Бухаро хукмдорларининг та’сири, гох махаллий ахоли конг’ирот уруг’ининг йордами билан тез-тез алмашиниб турган. Бу даврда Тохирхон (1739—40), Абулхайрхон (7—8 кун), Нураликсон (1740—42), Абулг`озийхон II (1742—46), Гойибхон (1746—56), Карабойхон (1756—57), Темург`озийхон (1757— 64) ва бошкалар хива хонлигида расман хукмронлик кылишган. 18-йилларидан бадавлат шахарликлар ва рухонийларнинг коллаб-кувватлашига эришган узбек кунгирот уруглари ксива хонлигида хокимиятни коллга ола бошлаган. Инок Мухаммад Амин (1770–1799 гг.)0) 1770 йылда туркманларинг каршылигини синдириб, 1782 йылда бухаро амирлиги худжумини кайтариб, хива хонлигида узбек конг’иротларн амальдаги хокимиятини мустахкамлаган. Аваз Мухаммад Инок даврида Шива хонлигида маркизий хокимият мустахкамланиб, иктисодий ахвол бирмунча яксшиланган.

Бу билан 19-аср бошларида узбек конгиротлар сулоласи хокимиятни расман эгаллашига замин тайёрлаган. Мухаммад Амин Инок ва Аваз Мухаммад Иноклар чингизий султонлар номидан хокимиятни бошкарган бо’лсалар, уларнинг вориси Эльтузар (1804—06) 1804 йылда Абулг`озийксон V Йодгорхон о’г’ли (1802—04)ни такстдан тушириб, о’блон хон. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan qoʻngʻirotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Юнинг вориси, иниси Мухаммад Рахимхон I Шива хонлигини бирлаштиришни нихоясига йетказган. 1811 г. йылда бир канча йуришлардан кейин каракалпокларни хам Шива хонлиги таркибига кушиб олган. У отказган сийосий, мамурий, иктисодий ислохотлар натиджасида бошкарув тизими такомиллашиб, соликлар тартибга тушган.

Оллокуликсон (1825—42), Рахимкуликсон (1842—45) ва Мухаммад Аминхон (1846—56) даврларида Шива ко`шинларининг Хуросонга юришлари кучайди, Марв шахри учун Бухаро амирлыги билан тез-тез урушлар боълиб турган. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha boʻlgan yerlarni boshqargan. 1855 г. йилда Сарахсни камаль килиш пайтида Мухаммад Аминхоннинг халок болиши мамлакатда парокандаликка сабаб булган. Абдуллаксон (1855—56), Кутлугмуродхонлар (1856) 6 ойдан коп хукмронлик килмасларидан олдирилган. 1856 г. йилда такстни Сайд Мухаммадхон (1856–64) эгалаган.

Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Мухаммад Рахимхон II (1864—1910) болган. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga tashlanadi. Лекин, 1873 йылда Россия Хива хонлигини босиб олган, Мухаммад Рахимхон II ва К.П.Кауфман имзолаган Гандимиён шартномасига ко’ра, Хива хонлиги Россияга карам давлатга айланиб колган. Асфандиёрхон (1910—18) Россиядаги озгаришлар сабаб Хива хонлигида зулмни кучайтирган. Шу билан бирга Россия хукумати талаби билан 1910—13 йилларда вазир Исломходжа бошчилигида ислохотлар отказишга харакат килган. 1914—16 йилларда соликларнинг копайши, иктисодий ахволнинг огъирлашиши сабабли халкинг норозилик харакати кучайди.

1917 йилда Россиядаги феврал инкилоби та’сирида Йош хиваликлар ва бошка сийосий кукларнинг талаби билан Асфандийорхон меджлис чакириш ва нозирлар кенгашини тузиш то’г’рисидаги манифестга имзо чеккан. 1917 yil oxirlarida Xiva xonligidagi sovetlarga moyil kuchlarning olib chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos boʻlgan. 1918 yilning yanvarida soʻnggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib ketishi Junaidxon Xiva shahrini egallashiga imkon bergan. Асфандийорхон Джунаидхон колида когърчок хукмдорга айланиб колган. Сийосий о’инлар сабабли 1918 йил октабр ойида Джунаидхон томонидан Асфандийорхон олдирилган ва сонгги хон Сайд Абдуллаксон (1918 йил октабр — 1920 йил 2 февраль) такстга чикарилган. Bu davrda Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Йош ксиваликлар кызыл армиянинг йордами билан 1920 йил 2 февраля Сайд Абдуллаксонни такстдан туширишган ва Шива хонлиги тугатильди дебелон килишган.

16—19-асрлар давомида хива хонлиги худудлари доймо узгариб турган. Дастлаб хонлик худуди Хоразм вохасидагина джойлашган болса, кейнчалык унинг чегараси джанубда Эрон ва Марвгача, шимолда Урал дарйосигача бо’лган йерларга чо’зилган, шаркда Бухаро амирлиги, г’арбда эса каспий деньгизи кирган окларигача. Руслар боскинидан кейин Амударьонинг чап кыргъогъида 62237,2 км² йер майдонига эга кичик вассал давлатга айланиб колган. Ахолисининг сони хам доймо озгариб турган. Уртача 1 млн. киши атрофида ахоли яшаган. Объединение копчилигини узбеклар, туркманлар, каракалпоклар, кам сонли форслар, араблар, руслар ва бошкалар ташкил кылган.

Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qoʻqon xonliklaridek boʻlib, farqi, 19-asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon) boʻlgan. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan kengash vakolati cheklangan. Asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan boʻlsada, amaldorlarning xonlik boshqaruvidagi mavqei baland edi. Мансаб ва унвонлар харбийма’мурий, харбий ва диний тойфаларга болинган. Инок, оталик, бий, амир улумаро, мехтар, кушбеги, бекларбеги, девонбеги ва бошка унвон ва мансаблар хонлик иктисодий, сийосий, молиявий, харбий хайотида мухим орин тутган. Xonlik sud ishlari, asosan, diniy ulamolar qolida boʻlib, ularning mamlakat hayotida taʼsiri kuchli boʻlgan.

Хонликда давлат тили узбек тили бо’либ, Бухаро ва Кокондан фаркли о’ларок барча фармонлар, давлат худжатлари факат узбек тилида йозилган. 16 — 18-асрларда Шива хонлигининг ма’мурий джихатдан бо’линиши вилоят деб аталган бо’лса, 18-асрдан беклик деб атала бошлаган. Дастлаб хонликда 16 та вилоят, 2 та нойблик булган болса, кейнчалык вилоятлар сони 22 тага этган. Уларни хон томонидан тайинланган хоким ва нойблар бошкарган. Ксива ш. esa xon va bosh vazir tomonidan boshqarilgan.

Иджтимоий хайотда хон ва унинг амальдорлари ва диний уламоларнинг мавкей юкори боълиб, иктисодий хаетнинг асосини ташкил килувчи йер хам, асосан, улар колида боълган. Кам йерли ва йерсиз дехконлар улардан иджарага йер олиб ишлаганлар ва уларнинг ахволи иуда ог’ир бо’лган. Сун’ий суг’оришга асосланган дехкончилик мамьяакат иктисодида мухим о’рин тутгани учун амударьодан чикарилган каналларни казыш давлат ахамиятига молик иш хисобланган. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdosotiq ham iqgisodiy hayotda muhim oʻrin tutgan.

Xonlik harbiy qoʻshini va qurol aslahasini yaxshilash juda past darajada boʻlgan. Qoʻshinni koʻproq yarim koʻchmanchi turkmanlar tashkil etgan. Oldingi davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy tajribalar rivojlantirilmay tashlab qoʻyilgan.

Xiva xonligi Buxoro, Qo’qon, Eron va Russia kabi qo’shni davlatlar bilan savdosotiq ishlari olib borgan. Soliqdar barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va juz’yadan iborat bo’lgan. Shu bilan majburiy mehnatning baʼzi turlari amalga oshirilgan.

Boshlangʻich maktabda oʻqish, yozishni oʻrgangan bolalar madrasalarda oʻqitilgan. 19-asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlangʻich maktab va 103 Медресе mavjud boʻlgan. Xiva shahrining ozida 22 та медресе boʻlgan. 19-asrda Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, xattotlik, musiqa sanʼati, me’morlik va madaniyatning boshqa sohalarida muayyan yutuqlar qo’lga kiritilgan.

Мунис, Огаий, Феруз, Комил Хоразмий, Камрон, Байони, Хисравий, Муродий, Рожий, Мутриб Хонаксаробий, Лаффасийлар асарлари узбек адабиёти риводжида о’зига хос о’ринга эга. Танбур чизиг’и нотасини яратган Комил Хоразмий «Макоми Феруз Шохий» асари ва «Панджгох» макоми билан узбек миллати санъатига катта хисса кошган. Abulgʻoziyxon „Shajarayi turk“, „Shajarayi tarokima“ asarlari bilan Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab bergan boʻlsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va tarjimonlik maktabini yaratib, „Firdavs uliqbol“, „Zubdat uttavorix“, „Gʻiyos uddavlat“, „Jome ulvoqeoti sultoniy“, „ Шохид уль икбол асарлари билан тарикс сохасини ривойлантирдилар. Байонининг «Шаджарайи Хоразмшохий», «Хоразм тарихи» асарлари Узбекистон тарихини органишда асосий манбалар хисобланади.

Хозирги Шива шахрида сакланиб колган кад. мемморлик иншотлари, асосан, хонликлар даврида курилган. Хаммоми Буларга Анушаксон, медресе Шергозиксон, медресе Мухаммед Аминхон, Кохна Арк, Тошховли, Карвонсарой, Исломходжа минораси, Кала девори, Нуриллабой саройи ва бошка киради.

Ичан Кала Дуварлары

Медресе Мухаммад Амин Ксон

Кала Гарп Капысы

Шива хонлар (1511-1920) [тахрир | манбасини тахрирлаш]

Ильбарс I (1512-1516)
Султон Ходжиджи (1516)
Хасан кули(1516)
Суфьян (1516-1525)
Буджуга(1525-1532)
Авник(1532-1539)
Кал (1539-1546)
Акататы (1546)
Дост Мухаммад (1546-1558)
Хаджи Мухаммед I (1558-1602)
Араб Мухаммад I (1902-1623)
Асфандиёрхон (1623-1643)
Абулгозий Боксодирхон (1643-1663)
Ануша (1663-1687)
Мухаммад Авранг (1687-1688)
Исхак Ага Шах Нияз (1688-1702)
Араб Мухаммед II (1702-?)
Хаджи Мухаммед II
Ёдгор (1714)
Авранг (1714-1715)
Шир Гази (1715-1728)
Эльбарс II (1728-1740)
Абу аль-Гази II Мухаммад (1742-1745)
Гаиб (1745-1770)
Абу аль-Гази III (1770)
Абу аль-Гази ибн Гаиб (1791-1804)
Ильтазар Инак ибн Иваз Инак Бий (1804-1806)
Абу Аль-Гази ибн Гаиб (1806 г.
No related posts.